ผู้เขียนได้มีโอกาสชมภาพยนตร์เรื่อง Life is Beautiful อยู่หลายครั้งและประทับใจทุกครั้งที่ได้ชม รู้สึกได้กำลังใจและข้อคิดในการดำเนินชีวิต สำหรับคนที่ท้อแท้และสิ้นหวังในชีวิต ลองหามาชมกันนะค่ะ
ประเด็นสำคัญที่พบจากการชมภาพยนตร์คือการแสวงหาความหมายของชีวิต ซึ่งการพยายามทำความเข้าใจความหมายของชีวิตนับเป็นสิ่งสำคัญที่ทำให้มนุษย์ดำรงตนอยู่ได้ เพราะว่าสิ่งที่เป็นความหมายของชีวิตจะช่วยอธิบายว่าทำไมชีวิตจึงควรดำเนินต่อไป และในอีกทางหนึ่งสิ่งที่ทำให้ชีวิตมีความหมายก็จะเป็นคำตอบว่าชีวิตมนุษย์จะดำรงอยู่ไปเพื่ออะไร หากบุคคลใดขาดความหมายหรืออะไรบางอย่างที่เขาจะมีชีวิตอยู่เพื่อสิ่งนั้นแล้ว เขาจะไม่มีสิ่งที่ดึงเขาให้มีกำลังใจดำรงชีวิตอยู่อย่างมั่นคงและมุ่งมั่น
ในที่นี้จะขอยกทฤษฎีบำบัด (Logotherapy) เป็นทฤษฎีทางจิตบำบัด ที่ต้องการให้คนที่สิ้นหวังในชีวิตได้ค้นพบความหมายของชีวิตและเป็นแรงจูงใจให้อยากมีชีวิตอยู่ต่อไป
ทฤษฎีนัยบำบัด (Logotherapy) มีความหมายหลักมาจากคำภาษากรีกว่า “โลกอส (Logos)” หมายถึง “ความหมาย (Meaning)” และคำว่า “นูออส (Noos)” หมายถึง “จิตวิญญาณ (Spirit หรือ Noetic)” ทฤษฎีนัยบำบัดสร้างมาจากประสบการณ์ของตัวท่านเองในค่ายกักกันนาซี แฟรงเกิ้ลสังเกตเห็นว่า นักโทษที่อยู่ค่ายกักกันสามารถดิ้นรนอยู่ได้ โดยคนที่สามารถทนทุกข์จากความสิ้นหวังและเฉยชาได้นั้น คือคนที่สามารถพบความหมายบางอย่างในความทุกข์ทรมาน ซึ่งเป็นแรงจูงใจที่ทำให้เขาอยากมีชีวิตอยู่ต่อไป ทฤษฎีนัยบำบัดจึงเกิดขึ้นเพื่อเยียวยาจิตใจผ่านการตระหนักถึงชีวิตด้านจิตวิญญาณของมนุษย์ เพื่อสร้างแรงจูงใจให้เขาได้ค้นพบความหมายของชีวิตและต้องการมีชีวิตอยู่ต่อไป
ทฤษฎีนัยบำบัดมีพื้นฐานอยู่บนหลักปรัชญาชีวิต ซึ่งประกอบด้วยสมมุติฐานสามประการคือ
1) เสรีภาพของเจตจำนง (Freedom of Will)
2) เจตจำนงต่อความหมาย (Will to Meaning)
3) ความหมายของชีวิต (Meaning of Life)
เสรีภาพของเจตจำนง
ในการดำรงชีวิตประจำวันของมนุษย์นั้น มนุษย์ไม่สามารถหลีกเลี่ยงการตัดสินใจที่ต้องเผชิญอยู่ทุกขณะได้ ซึ่งการตัดสินใจของมนุษย์ไม่ได้ถูกกำหนดจากเงื่อนไขใดๆ ไม่ว่าจะเป็นอดีต หรือสัญชาตญาณ เป็นต้น มนุษย์เป็นสัตที่ก้าวขึ้นอยู่เหนือตนเอง (Self-Transcending Being) และสามารถตัดสินใจที่จะกำหนดตนเองอย่างที่ต้องการจะเป็นได้ (Self-Determining)แฟรงเกิ้ลได้แสดงให้เห็นในเรื่องนี้ว่า “หลายเดือนที่ผ่านมา แฟรงเกิ้ลนั่งจิบกาแฟกับนักจิตวิเคราะห์อเมริกันที่มีชื่อเสียงในร้านกาแฟแห่งหนึ่ง ขณะนั้นเป็นเช้าวันอาทิตย์และอากาศดี แฟรงเกิ้ลชวนนักจิตวิเคราะห์ผู้นั้นไปเดินทางปีนเขา แต่เขาได้ปฏิเสธด้วยอารมณ์ อย่างไรก็ตาม เขาชี้ไปที่ความรังเกียจที่อยู่ในส่วนลึกของเขาในการปีนเขาเนื่องจากประสบการณ์ในวัยเด็ก ขณะที่เขาเป็นเด็กนั้น พ่อได้นำเขาเดินทางด้วยระยะอันยาวไกลและนับแต่นั้นเขาก็เริ่มเกลียดการเดินทาง” หรือจากประสบการณ์ในค่ายกักกันจะพบว่า “ขณะที่ผู้คุมบางคนทำตัวเยี่ยงปีศาจ แต่ก็มีผู้คุมบางคนทำตัวเยี่ยงนักบุญ” จากตัวอย่างในเรื่องดังกล่าวแสดงให้เห็นว่า มนุษย์เป็นผู้มีอิสระในการตัดสินเลือกทางเดินชีวิตของตนเอง
เจตจำนงต่อความหมาย
เจตจำนงต่อความหมายเป็นแรงจูงใจภายในของมนุษย์ที่กำหนดให้เขาตอบสนองต่อสิ่งต่างๆรอบๆตัว และเอื้ออำนวยการดำรงอยู่ของเขา (อรัญญา ตุ้ยคัมภีร์, 2553, หน้า 5) ซึ่งเจตจำนงต่อความหมายเป็นแรงบันดาลใจอันล้ำลึก (Deeply inspires) หรือความปรารถนาดั้งเดิม (Innate desire) ของมนุษย์ ซึ่งทำให้เขาบรรลุถึงความหมายเป็นคุณสมบัติทางจิตวิญญาณ (Spirit) ที่ทำให้มนุษย์มีอิสระจากการนึกถึงแก่ตัวเอง (Self-detachment) ทำให้เขามีชีวิตอยู่เหนือตัวตน (Self-transcendence) และอยู่เหนือข้อจำกัดของสภาพแวดล้อมภายนอก หรือข้อจำกัดที่มาจากความบกพร่องด้านชีววิทยา ด้านสรีรวิทยาของตนเอง (อรัญญา ตุ้ยคัมภีร์, 2553, หน้า 5) ถ้าบุคคลเก็บกดหรือหรือละเลยเจตจำนงต่อความหมายนี้ เขาจะมีชีวิตอย่างไร้ทิศทาง แปลกแยกกับตนเองหรือโลกรอบๆตัว รู้สึกโดดเดี่ยว อ้างว้าง หรือเกิดความรู้สึกว่างเปล่า
ความหมายของชีวิต
ความหมายของชีวิตแตกต่างกันในแต่ละบุคคล ในแต่ละวัน และในแต่ละชั่วโมง ความหมายของชีวิตไม่ได้มีลักษณะทั่วไป แต่ค่อนข้างจะเป็นความหมายเฉพาะของชีวิตแต่ละคนที่ถูกให้ขณะนั้น การถามคำถามกว้างๆก็เหมือนกับการถามแชมป์หมากรุกว่า “เดินหมากตัวไหนอย่างไรจึงจะดีที่สุดในโลก” เราจะเห็นได้ว่าแม้แต่แชมป์ก็ไม่อาจบอกได้ เพราะการที่จะเดินหมากตัวไหน อย่างไรนั้น ขึ้นอยู่กับสถานการณ์ของหมากรุกและบุคลิกลักษณะเฉพาะของคู่ต่อสู้นั้นๆ สภาพชีวิตของมนุษย์ก็เช่นกัน มนุษย์ไม่ควรที่จะหาความหมายของชีวิตแบบกว้างๆ หรือทั่วไป แต่สิ่งที่ควรตระหนักก็คือทุกคนมีภารกิจที่จะต้องทำให้ความหมายของชีวิตของเขาสำเร็จไปอย่างบริบูรณ์ ไม่มีใครจะทำหน้าที่นี้แทนตนได้ ทุกๆคนมีภารกิจเฉพาะในชีวิต ทุกคนต้องปฏิบัติให้ลุล่วงในงานที่ได้รับมอบหมายอย่างเป็นรูปธรรม ซึ่งต้องการบรรลุผลสำเร็จ (Victor Emil Frankl, 1968, p. xv.)
บุคคลสามารถค้นพบความหมายของชีวิตในประสบการณ์แต่ละขณะ ในรูปของคุณค่าต่างๆ 3 แนวทาง ดังต่อไปนี้ (อรัญญา ตุ้ยคัมภีร์, 2553, หน้า 7-10)
1) คุณค่าเชิงสร้างสรรค์ (Creative value)
ความหมายในชีวิตในแนวนี้เป็นการให้คุณค่าแก่การทำกิจกรรมต่างๆ ด้วยการพยายามทำสิ่งนั้นให้ดีกว่าเดิม หรือด้วยการทำงานในหน้าที่ด้วยความกระตือรือร้น หรือการสร้างผลงานต่างๆที่มาจากความปรารถนาหรือความต้องการภายในขอตนเอง คุณค่าเชิงสร้างสรรค์เกิดจากการทำให้ศักยภาพออกมาเป็นผลงานรูปธรรม ตัวอย่างเช่นสถานการณ์ที่แฟรงเกิ้ลค้นพบว่าความหมายในชีวิตนั้นอยู่ที่การให้คุณค่าแก่งานที่เขารัก คือการเขียนตำราเกี่ยวกับจิตบำบัดแนวความหมายในชีวิต การทุ่มเทใจกับงานที่เขารัก ช่วยให้เขามีชีวิตรอด และดำรงต่อไปได้ในสถานการณ์ที่โหดร้ายของค่ายกักกัน ดังนี้
ในฤดูหนาวและฤดูใบไม้ผลิปี ค.ศ.1945 มีการระบาดของโรคไทฟอยด์ในกลุ่มนักโทษที่อ่อนแอและต้องกรำงานหนัก นักโทษที่ป่วยประมาณ 1 ใน 4 ไม่ได้รับการดูแลที่ดีพอ ทำงานหนักหนักและได้รับอาหารเพียงเล็กน้อย ทำให้อาการป่วยรุนแรงขึ้นเรื่อยๆ มีไข้สูงจนเกิดอาการเพ้อด้วยพิษไข้ เพื่อนคนหนึ่งของผมได้รับความทุกข์ทรมานจากอาการเพ้อเช่นกัน เขาคิดว่าเขากำลังจะตาย และต้องการสวดอ้อนวอนพระเจ้า แต่เขานึกประโยคสำหรับสวดไม่ได้เลย เพื่อที่จะหลีกเลี่ยงจากอาการเพ้อ ผมและเพื่อนอีกหลายคนได้พยายามอดนอน พวกเราไม่หลับกันทั้งคืน ช่วงเวลานั้นผมนึกถึงประโยค หรือ คำสำคัญเกี่ยวกับสิ่งที่ผมจะบรรยายในเรื่องของจิตบำบัด เป็นประโยคคร่าวๆ ไว้ในใจ ในที่สุดผมก็ได้เริ่มต้นสร้างต้นฉบับตำราทางจิตบำบัดแนวความหมายในชีวิตที่ผมเคยสูญเสียมันไปที่ค่ายออสวิทซ์ และผมได้เขียนคำย่อๆ ด้วยมือลงในกระดาษเล็กๆเท่าที่จะหาได้ และเก็บรวบรวมไว้
แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงสร้างสรรค์เป็นคุณค่าที่บุคคลรับรู้จากการกระทำบางสิ่งอย่างทุ่มเท อย่างตระหนักว่า เขามีหน้าที่กระทำสิ่งต่างๆ เพื่อทำให้ชีวิตของเขามีความหมาย คุณค่าเชิงสร้างสรรค์ถือได้ว่าเป็นความหมายที่บุคคลได้กระทำสิ่งต่างๆให้แก่ชีวิต
2) คุณค่าเชิงประสบการณ์ (Experience value)
ความหมายของชีวิตในแนวทางนี้เป็นการให้คุณค่าแก่การดำรงชีวิตร่วมกับผู้อื่นและโลกรอบๆตัวในรูปของมนุษยสัมพันธ์ ในรูปความรู้สึกดื่มด่ำในคุณความดี ในรูปความรู้สึกต่อตนเองในฐานะมนุษย์ผู้มีจิตใจสูง ตัวอย่างเช่น การมีส่วนร่วมรับรู้ความรู้สึกในความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล การให้ความช่วยเหลือผู้อื่น ความรู้สึกปิติยินดีในประสบการณ์ของความเป็นหนึ่งเดียวในขณะฟังดนตรีหรือขณะทำสมาธิเหล่านี้ เป็นต้น
สถานการณ์ของการค้นพบความหมายในชีวิตผ่านคุณค่าเชิงประสบการณ์ของแฟรงเกิ้ลนั้น แฟรงเกิ้ลปรับเปลี่ยนมุมมองด้านลบในถานการณ์ของค่ายกักกันชาวยิวของทหารนาซีไปสู่การเฝ้าคิดถึงภรรยาผู้เป็นที่รัก เขาพบว่าความรักของเขาที่มีต่อภรรยา ..และที่ภรรยามีต่อเขาเป็นความหมายในชีวิตของเขาในขณะนั้น การนึกถึงความรักและตระหนักว่าเขามีมันอยู่ ทำให้เขารอดพ้นจากการตรอมใจ หรือความทุกข์ทรมานที่เกิดขึ้นจากการมีชีวิตในค่ายกักกัน
แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงประสบการณ์ เป็นคุณค่าที่บุคคลได้รับจากการมีประสบการณ์บางอย่าง หรือประสบการณ์กับบางคน ในด้านความรัก ความดีความงดงาม หรือสัจธรรมต่างๆ คุณค่าเชิงประสบการณ์ถือได้ว่าเป็นความหมายที่บุคคลได้รับจากการมีส่วนร่วมกับโลกรอบๆตัวของเขา
3) คุณค่าเชิงทัศนคติ (Attitude value)
ความหมายในชีวิตในแนวนี้ เป็นการให้คุณค่าทัศนคติต่อโชคชะตาต่อสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ในการดำรงชีวิต เช่น ความวิตกกังวล ความรู้สึกผิด ความตายและต่อสภาพชีวิตที่ทุกข์ทรมาน เช่น จากความเจ็บป่วยที่รักษาไม่หาย คุณค่าทัศนคติเป็นการเลือกท่าที ความนึกคิด ปฏิกิริยาของตนเองต่อสภาพชีวิตด้วยความรู้สึกที่มั่นคง อดทนและยืนหยัด คุณค่าทัศนคติเป็นสิ่งที่ทำให้บุคคลค้นพบความหมายในชีวิตที่ลึกซึ้ง คุณค่าเชิงทัศนคติเป็นคุณค่าที่เกิดจากการที่บุคคลเผชิญกับสถานการณ์ที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ สถานการณ์ของความสิ้นหวัง มีความรู้สึกว่าตนเป็นเหยื่อหรือผู้ถูกกระทำแล้วเขาสามารถปรับทัศนคติต่อชีวิต หรือค้นพบความหมายบางอย่าง ที่ทำให้เขาก้าวพ้นจากสถานการณ์ที่หมดหวังได้ เขาสามารถเผชิญกับสถานการณ์นั้นด้วยทัศนะที่แสดงถึงการยอมรับและอยู่กับมันได้อย่างไม่รู้สึกแปลกแยก แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงทัศนคติ เป็นคุณค่าที่บุคคลเลือกยืนหยัดต่อชะตากรรมอย่างเชื่อถือในชีวิตว่าเป็นสิ่งที่มีค่าในตัวของมันเอง เขากล่าวว่า “ประสบการณ์ในค่ายกักกัน ทำให้ผมพบว่าเมื่อชีวิตลดทอนลงสู่การดำรงอยู่ล้วนๆ และเมื่อไม่มีความหมายอันใดหลงเหลืออยู่กับตัวเองอีก นั่นจะมีอิสระที่แท้ ที่เรียกว่าอิสรภาพของการเลือกทัศนะบางอย่างเพื่อยืนหยัดต่อชะตากรรมตรงหน้า อิสรภาพนี้อาจไม่ได้ทำให้ชะตากรรมเปลี่ยน หากผมพบว่ามันได้เปลี่ยนแปลงบุคคลอย่างสิ้นเชิง”
แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงสถานการณ์ที่คนหลีกเลี่ยงไม่ได้ เช่น สภาพแวดล้อมที่สุดขั้วของความโหดร้ายในค่ายกักกัน ผู้คนส่วนใหญ่ที่รอดชีวิตเป็นผู้ที่มีทัศนะต่อชีวิตในลักษณะที่มีความหวัง เขาเป็นผู้ที่รู้สึกว่าเขามีอะไรบางอย่าง มีเป้าหมายบางอย่างรอคอยเขาอยู่ ตรงข้ามกับบุคคลที่ความหมายชีวิตถูกปิดกั้นหรือไม่มีความหวังหลงเหลืออยู่ แฟรงเกิ้ลได้ยกตัวอย่างเพื่อนนักโทษในค่ายกักกัน ซึ่งได้เล่าความฝันของเขาว่า เขาฝันในวันที่ 2 กุมภาพันธ์ ค.ศ.1945 เป็นความฝันที่เขาฝังใจมากเนื่องจากในฝันได้มีเสียงบอกคำทำนายทุกสิ่งที่เขาสงสัยและเขาถามว่าเมื่อไหร่สงครามจะยุติ คำตอบในความฝันคือวันที่ 30 มีนาคม ค.ศ.1945 ย่างเข้าเดือนมีนาคม ค.ศ.1945 สงครามไม่มีท่าทีว่าจะสิ้นสุด เขาเริ่มหมดหวัง วันที่ 29 มีนาคม ค.ศ.1945 เขามีไข้และท้องเสีย วันที่ 30 มีนาคม ค.ศ.1945 เขาเริ่มไม่รู้สึกตัว และในวันที่ 31 มีนาคม ค.ศ.1945 เขาได้เสียชีวิตลงด้วยไข้ไทฟอยด์วันที่ 30 มีนาคม ค.ศ.1945 เป็นวันที่เขาไม่รู้สึกตัวและเป็นสัญญาณถึงสงครามได้สิ้นสุดลงสำหรับเขา
นอกจากนี้แฟรงเกิ้ลได้ยกตัวอย่างการค้นพบความหมายผ่านคุณค่าเชิงทัศนคติจากการเผชิญโชคชะตาที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ เช่น การสูญเสียบุคคลที่รัก แฟรงเกิ้ลเล่าว่า
ครั้งหนึ่งมีแพทย์เวชปฏิบัติสูงอายุท่านหนึ่ง มาปรึกษาผมด้วยอาการซึมเศร้าอย่างรุนแรงเขาไม่สามารถรับภาวะของการสูญเสียภรรยา ที่เสียชีวิตลงเมื่อราว 2 ปีก่อนได้ เขารักภรรยาของเขามาก ขณะนั้นผมไม่แน่นใจว่าจะสามารถช่วยเขาได้หรือไม่ ผมไม่แน่ใจว่าควรจะให้คำแนะนำอย่างไรแก่เขา ผมตัดสินใจที่จะไม่บอกสิ่งต่างๆแก่เขา หากผมเผชิญหน้ากับเขาด้วยคำถามผมถามเขาว่า “ท่านครับ อะไรจะเกิดขึ้นกับท่าน หากว่าท่านเป็นผู้ที่เสียชีวิตก่อน และภรรยาองท่านต้องอยู่คนเดียว” เขาตอบว่า “โอ..สำหรับเธอแล้ว สิ่งนี้จะรบกวนเธอมาก เธอจะได้ความทุกข์ทรมานไม่น้อยกว่าฉันเลยทีเดียว” ผมพูดกับเขาว่า “ท่านครับ ท่านเห็นความทุกข์ทรมานมากมายที่จะเกิดขึ้นกับเธอ และท่านก็เป็นผู้ที่รับภาระความเจ็บปวดนี้เพื่อเธอ ตอนนี้ท่านเป็นคนที่มีชีวิตอยู่ และได้รับความเศร้าโศกแทนเธอ” แน่นอน ที่สุดแล้วผมไม่อาจเปลี่ยนโชคชะตาของเขาได้ ผมไม่อาจชุบชีวิตภรรยาเขาได้ แต่อย่างน้อยที่สุดเขาก็ได้เปลี่ยนทัศนะต่อโชคชะตาของเขา เขาเห็นความหมายของความเจ็บปวดที่ได้รับ เป็นความหมายของการเสียสละ แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงทัศนคติ เป็นคุณค่าที่บุคคลรับรู้ผ่านการยืนหยัดต่อโชคชะตาที่เขาเปลี่ยนแปลงมันไม่ได้ในรูปของการเสียสละ หรือ การมีความหวัง เป็นต้น
ผู้ที่สนใจสามารถหาอ่านเพิ่มเติมได้จาก วรรณวิสาข์ ไชยโย. (2544). ความหมายของชีวิตในทฤษฎีนัยบำบัด. วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
ทฤษฎีนัยบำบัด (Logotherapy)
ผู้เขียนได้มีโอกาสชมภาพยนตร์เรื่อง Life is Beautiful อยู่หลายครั้งและประทับใจทุกครั้งที่ได้ชม รู้สึกได้กำลังใจและข้อคิดในการดำเนินชีวิต สำหรับคนที่ท้อแท้และสิ้นหวังในชีวิต ลองหามาชมกันนะค่ะ
ประเด็นสำคัญที่พบจากการชมภาพยนตร์คือการแสวงหาความหมายของชีวิต ซึ่งการพยายามทำความเข้าใจความหมายของชีวิตนับเป็นสิ่งสำคัญที่ทำให้มนุษย์ดำรงตนอยู่ได้ เพราะว่าสิ่งที่เป็นความหมายของชีวิตจะช่วยอธิบายว่าทำไมชีวิตจึงควรดำเนินต่อไป และในอีกทางหนึ่งสิ่งที่ทำให้ชีวิตมีความหมายก็จะเป็นคำตอบว่าชีวิตมนุษย์จะดำรงอยู่ไปเพื่ออะไร หากบุคคลใดขาดความหมายหรืออะไรบางอย่างที่เขาจะมีชีวิตอยู่เพื่อสิ่งนั้นแล้ว เขาจะไม่มีสิ่งที่ดึงเขาให้มีกำลังใจดำรงชีวิตอยู่อย่างมั่นคงและมุ่งมั่น
ในที่นี้จะขอยกทฤษฎีบำบัด (Logotherapy) เป็นทฤษฎีทางจิตบำบัด ที่ต้องการให้คนที่สิ้นหวังในชีวิตได้ค้นพบความหมายของชีวิตและเป็นแรงจูงใจให้อยากมีชีวิตอยู่ต่อไป
ทฤษฎีนัยบำบัด (Logotherapy) มีความหมายหลักมาจากคำภาษากรีกว่า “โลกอส (Logos)” หมายถึง “ความหมาย (Meaning)” และคำว่า “นูออส (Noos)” หมายถึง “จิตวิญญาณ (Spirit หรือ Noetic)” ทฤษฎีนัยบำบัดสร้างมาจากประสบการณ์ของตัวท่านเองในค่ายกักกันนาซี แฟรงเกิ้ลสังเกตเห็นว่า นักโทษที่อยู่ค่ายกักกันสามารถดิ้นรนอยู่ได้ โดยคนที่สามารถทนทุกข์จากความสิ้นหวังและเฉยชาได้นั้น คือคนที่สามารถพบความหมายบางอย่างในความทุกข์ทรมาน ซึ่งเป็นแรงจูงใจที่ทำให้เขาอยากมีชีวิตอยู่ต่อไป ทฤษฎีนัยบำบัดจึงเกิดขึ้นเพื่อเยียวยาจิตใจผ่านการตระหนักถึงชีวิตด้านจิตวิญญาณของมนุษย์ เพื่อสร้างแรงจูงใจให้เขาได้ค้นพบความหมายของชีวิตและต้องการมีชีวิตอยู่ต่อไป
ทฤษฎีนัยบำบัดมีพื้นฐานอยู่บนหลักปรัชญาชีวิต ซึ่งประกอบด้วยสมมุติฐานสามประการคือ
1) เสรีภาพของเจตจำนง (Freedom of Will)
2) เจตจำนงต่อความหมาย (Will to Meaning)
3) ความหมายของชีวิต (Meaning of Life)
เสรีภาพของเจตจำนง
ในการดำรงชีวิตประจำวันของมนุษย์นั้น มนุษย์ไม่สามารถหลีกเลี่ยงการตัดสินใจที่ต้องเผชิญอยู่ทุกขณะได้ ซึ่งการตัดสินใจของมนุษย์ไม่ได้ถูกกำหนดจากเงื่อนไขใดๆ ไม่ว่าจะเป็นอดีต หรือสัญชาตญาณ เป็นต้น มนุษย์เป็นสัตที่ก้าวขึ้นอยู่เหนือตนเอง (Self-Transcending Being) และสามารถตัดสินใจที่จะกำหนดตนเองอย่างที่ต้องการจะเป็นได้ (Self-Determining)แฟรงเกิ้ลได้แสดงให้เห็นในเรื่องนี้ว่า “หลายเดือนที่ผ่านมา แฟรงเกิ้ลนั่งจิบกาแฟกับนักจิตวิเคราะห์อเมริกันที่มีชื่อเสียงในร้านกาแฟแห่งหนึ่ง ขณะนั้นเป็นเช้าวันอาทิตย์และอากาศดี แฟรงเกิ้ลชวนนักจิตวิเคราะห์ผู้นั้นไปเดินทางปีนเขา แต่เขาได้ปฏิเสธด้วยอารมณ์ อย่างไรก็ตาม เขาชี้ไปที่ความรังเกียจที่อยู่ในส่วนลึกของเขาในการปีนเขาเนื่องจากประสบการณ์ในวัยเด็ก ขณะที่เขาเป็นเด็กนั้น พ่อได้นำเขาเดินทางด้วยระยะอันยาวไกลและนับแต่นั้นเขาก็เริ่มเกลียดการเดินทาง” หรือจากประสบการณ์ในค่ายกักกันจะพบว่า “ขณะที่ผู้คุมบางคนทำตัวเยี่ยงปีศาจ แต่ก็มีผู้คุมบางคนทำตัวเยี่ยงนักบุญ” จากตัวอย่างในเรื่องดังกล่าวแสดงให้เห็นว่า มนุษย์เป็นผู้มีอิสระในการตัดสินเลือกทางเดินชีวิตของตนเอง
เจตจำนงต่อความหมาย
เจตจำนงต่อความหมายเป็นแรงจูงใจภายในของมนุษย์ที่กำหนดให้เขาตอบสนองต่อสิ่งต่างๆรอบๆตัว และเอื้ออำนวยการดำรงอยู่ของเขา (อรัญญา ตุ้ยคัมภีร์, 2553, หน้า 5) ซึ่งเจตจำนงต่อความหมายเป็นแรงบันดาลใจอันล้ำลึก (Deeply inspires) หรือความปรารถนาดั้งเดิม (Innate desire) ของมนุษย์ ซึ่งทำให้เขาบรรลุถึงความหมายเป็นคุณสมบัติทางจิตวิญญาณ (Spirit) ที่ทำให้มนุษย์มีอิสระจากการนึกถึงแก่ตัวเอง (Self-detachment) ทำให้เขามีชีวิตอยู่เหนือตัวตน (Self-transcendence) และอยู่เหนือข้อจำกัดของสภาพแวดล้อมภายนอก หรือข้อจำกัดที่มาจากความบกพร่องด้านชีววิทยา ด้านสรีรวิทยาของตนเอง (อรัญญา ตุ้ยคัมภีร์, 2553, หน้า 5) ถ้าบุคคลเก็บกดหรือหรือละเลยเจตจำนงต่อความหมายนี้ เขาจะมีชีวิตอย่างไร้ทิศทาง แปลกแยกกับตนเองหรือโลกรอบๆตัว รู้สึกโดดเดี่ยว อ้างว้าง หรือเกิดความรู้สึกว่างเปล่า
ความหมายของชีวิต
ความหมายของชีวิตแตกต่างกันในแต่ละบุคคล ในแต่ละวัน และในแต่ละชั่วโมง ความหมายของชีวิตไม่ได้มีลักษณะทั่วไป แต่ค่อนข้างจะเป็นความหมายเฉพาะของชีวิตแต่ละคนที่ถูกให้ขณะนั้น การถามคำถามกว้างๆก็เหมือนกับการถามแชมป์หมากรุกว่า “เดินหมากตัวไหนอย่างไรจึงจะดีที่สุดในโลก” เราจะเห็นได้ว่าแม้แต่แชมป์ก็ไม่อาจบอกได้ เพราะการที่จะเดินหมากตัวไหน อย่างไรนั้น ขึ้นอยู่กับสถานการณ์ของหมากรุกและบุคลิกลักษณะเฉพาะของคู่ต่อสู้นั้นๆ สภาพชีวิตของมนุษย์ก็เช่นกัน มนุษย์ไม่ควรที่จะหาความหมายของชีวิตแบบกว้างๆ หรือทั่วไป แต่สิ่งที่ควรตระหนักก็คือทุกคนมีภารกิจที่จะต้องทำให้ความหมายของชีวิตของเขาสำเร็จไปอย่างบริบูรณ์ ไม่มีใครจะทำหน้าที่นี้แทนตนได้ ทุกๆคนมีภารกิจเฉพาะในชีวิต ทุกคนต้องปฏิบัติให้ลุล่วงในงานที่ได้รับมอบหมายอย่างเป็นรูปธรรม ซึ่งต้องการบรรลุผลสำเร็จ (Victor Emil Frankl, 1968, p. xv.)
บุคคลสามารถค้นพบความหมายของชีวิตในประสบการณ์แต่ละขณะ ในรูปของคุณค่าต่างๆ 3 แนวทาง ดังต่อไปนี้ (อรัญญา ตุ้ยคัมภีร์, 2553, หน้า 7-10)
1) คุณค่าเชิงสร้างสรรค์ (Creative value)
ความหมายในชีวิตในแนวนี้เป็นการให้คุณค่าแก่การทำกิจกรรมต่างๆ ด้วยการพยายามทำสิ่งนั้นให้ดีกว่าเดิม หรือด้วยการทำงานในหน้าที่ด้วยความกระตือรือร้น หรือการสร้างผลงานต่างๆที่มาจากความปรารถนาหรือความต้องการภายในขอตนเอง คุณค่าเชิงสร้างสรรค์เกิดจากการทำให้ศักยภาพออกมาเป็นผลงานรูปธรรม ตัวอย่างเช่นสถานการณ์ที่แฟรงเกิ้ลค้นพบว่าความหมายในชีวิตนั้นอยู่ที่การให้คุณค่าแก่งานที่เขารัก คือการเขียนตำราเกี่ยวกับจิตบำบัดแนวความหมายในชีวิต การทุ่มเทใจกับงานที่เขารัก ช่วยให้เขามีชีวิตรอด และดำรงต่อไปได้ในสถานการณ์ที่โหดร้ายของค่ายกักกัน ดังนี้
ในฤดูหนาวและฤดูใบไม้ผลิปี ค.ศ.1945 มีการระบาดของโรคไทฟอยด์ในกลุ่มนักโทษที่อ่อนแอและต้องกรำงานหนัก นักโทษที่ป่วยประมาณ 1 ใน 4 ไม่ได้รับการดูแลที่ดีพอ ทำงานหนักหนักและได้รับอาหารเพียงเล็กน้อย ทำให้อาการป่วยรุนแรงขึ้นเรื่อยๆ มีไข้สูงจนเกิดอาการเพ้อด้วยพิษไข้ เพื่อนคนหนึ่งของผมได้รับความทุกข์ทรมานจากอาการเพ้อเช่นกัน เขาคิดว่าเขากำลังจะตาย และต้องการสวดอ้อนวอนพระเจ้า แต่เขานึกประโยคสำหรับสวดไม่ได้เลย เพื่อที่จะหลีกเลี่ยงจากอาการเพ้อ ผมและเพื่อนอีกหลายคนได้พยายามอดนอน พวกเราไม่หลับกันทั้งคืน ช่วงเวลานั้นผมนึกถึงประโยค หรือ คำสำคัญเกี่ยวกับสิ่งที่ผมจะบรรยายในเรื่องของจิตบำบัด เป็นประโยคคร่าวๆ ไว้ในใจ ในที่สุดผมก็ได้เริ่มต้นสร้างต้นฉบับตำราทางจิตบำบัดแนวความหมายในชีวิตที่ผมเคยสูญเสียมันไปที่ค่ายออสวิทซ์ และผมได้เขียนคำย่อๆ ด้วยมือลงในกระดาษเล็กๆเท่าที่จะหาได้ และเก็บรวบรวมไว้
แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงสร้างสรรค์เป็นคุณค่าที่บุคคลรับรู้จากการกระทำบางสิ่งอย่างทุ่มเท อย่างตระหนักว่า เขามีหน้าที่กระทำสิ่งต่างๆ เพื่อทำให้ชีวิตของเขามีความหมาย คุณค่าเชิงสร้างสรรค์ถือได้ว่าเป็นความหมายที่บุคคลได้กระทำสิ่งต่างๆให้แก่ชีวิต
2) คุณค่าเชิงประสบการณ์ (Experience value)
ความหมายของชีวิตในแนวทางนี้เป็นการให้คุณค่าแก่การดำรงชีวิตร่วมกับผู้อื่นและโลกรอบๆตัวในรูปของมนุษยสัมพันธ์ ในรูปความรู้สึกดื่มด่ำในคุณความดี ในรูปความรู้สึกต่อตนเองในฐานะมนุษย์ผู้มีจิตใจสูง ตัวอย่างเช่น การมีส่วนร่วมรับรู้ความรู้สึกในความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล การให้ความช่วยเหลือผู้อื่น ความรู้สึกปิติยินดีในประสบการณ์ของความเป็นหนึ่งเดียวในขณะฟังดนตรีหรือขณะทำสมาธิเหล่านี้ เป็นต้น
สถานการณ์ของการค้นพบความหมายในชีวิตผ่านคุณค่าเชิงประสบการณ์ของแฟรงเกิ้ลนั้น แฟรงเกิ้ลปรับเปลี่ยนมุมมองด้านลบในถานการณ์ของค่ายกักกันชาวยิวของทหารนาซีไปสู่การเฝ้าคิดถึงภรรยาผู้เป็นที่รัก เขาพบว่าความรักของเขาที่มีต่อภรรยา ..และที่ภรรยามีต่อเขาเป็นความหมายในชีวิตของเขาในขณะนั้น การนึกถึงความรักและตระหนักว่าเขามีมันอยู่ ทำให้เขารอดพ้นจากการตรอมใจ หรือความทุกข์ทรมานที่เกิดขึ้นจากการมีชีวิตในค่ายกักกัน
แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงประสบการณ์ เป็นคุณค่าที่บุคคลได้รับจากการมีประสบการณ์บางอย่าง หรือประสบการณ์กับบางคน ในด้านความรัก ความดีความงดงาม หรือสัจธรรมต่างๆ คุณค่าเชิงประสบการณ์ถือได้ว่าเป็นความหมายที่บุคคลได้รับจากการมีส่วนร่วมกับโลกรอบๆตัวของเขา
3) คุณค่าเชิงทัศนคติ (Attitude value)
ความหมายในชีวิตในแนวนี้ เป็นการให้คุณค่าทัศนคติต่อโชคชะตาต่อสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ในการดำรงชีวิต เช่น ความวิตกกังวล ความรู้สึกผิด ความตายและต่อสภาพชีวิตที่ทุกข์ทรมาน เช่น จากความเจ็บป่วยที่รักษาไม่หาย คุณค่าทัศนคติเป็นการเลือกท่าที ความนึกคิด ปฏิกิริยาของตนเองต่อสภาพชีวิตด้วยความรู้สึกที่มั่นคง อดทนและยืนหยัด คุณค่าทัศนคติเป็นสิ่งที่ทำให้บุคคลค้นพบความหมายในชีวิตที่ลึกซึ้ง คุณค่าเชิงทัศนคติเป็นคุณค่าที่เกิดจากการที่บุคคลเผชิญกับสถานการณ์ที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ สถานการณ์ของความสิ้นหวัง มีความรู้สึกว่าตนเป็นเหยื่อหรือผู้ถูกกระทำแล้วเขาสามารถปรับทัศนคติต่อชีวิต หรือค้นพบความหมายบางอย่าง ที่ทำให้เขาก้าวพ้นจากสถานการณ์ที่หมดหวังได้ เขาสามารถเผชิญกับสถานการณ์นั้นด้วยทัศนะที่แสดงถึงการยอมรับและอยู่กับมันได้อย่างไม่รู้สึกแปลกแยก แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงทัศนคติ เป็นคุณค่าที่บุคคลเลือกยืนหยัดต่อชะตากรรมอย่างเชื่อถือในชีวิตว่าเป็นสิ่งที่มีค่าในตัวของมันเอง เขากล่าวว่า “ประสบการณ์ในค่ายกักกัน ทำให้ผมพบว่าเมื่อชีวิตลดทอนลงสู่การดำรงอยู่ล้วนๆ และเมื่อไม่มีความหมายอันใดหลงเหลืออยู่กับตัวเองอีก นั่นจะมีอิสระที่แท้ ที่เรียกว่าอิสรภาพของการเลือกทัศนะบางอย่างเพื่อยืนหยัดต่อชะตากรรมตรงหน้า อิสรภาพนี้อาจไม่ได้ทำให้ชะตากรรมเปลี่ยน หากผมพบว่ามันได้เปลี่ยนแปลงบุคคลอย่างสิ้นเชิง”
แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงสถานการณ์ที่คนหลีกเลี่ยงไม่ได้ เช่น สภาพแวดล้อมที่สุดขั้วของความโหดร้ายในค่ายกักกัน ผู้คนส่วนใหญ่ที่รอดชีวิตเป็นผู้ที่มีทัศนะต่อชีวิตในลักษณะที่มีความหวัง เขาเป็นผู้ที่รู้สึกว่าเขามีอะไรบางอย่าง มีเป้าหมายบางอย่างรอคอยเขาอยู่ ตรงข้ามกับบุคคลที่ความหมายชีวิตถูกปิดกั้นหรือไม่มีความหวังหลงเหลืออยู่ แฟรงเกิ้ลได้ยกตัวอย่างเพื่อนนักโทษในค่ายกักกัน ซึ่งได้เล่าความฝันของเขาว่า เขาฝันในวันที่ 2 กุมภาพันธ์ ค.ศ.1945 เป็นความฝันที่เขาฝังใจมากเนื่องจากในฝันได้มีเสียงบอกคำทำนายทุกสิ่งที่เขาสงสัยและเขาถามว่าเมื่อไหร่สงครามจะยุติ คำตอบในความฝันคือวันที่ 30 มีนาคม ค.ศ.1945 ย่างเข้าเดือนมีนาคม ค.ศ.1945 สงครามไม่มีท่าทีว่าจะสิ้นสุด เขาเริ่มหมดหวัง วันที่ 29 มีนาคม ค.ศ.1945 เขามีไข้และท้องเสีย วันที่ 30 มีนาคม ค.ศ.1945 เขาเริ่มไม่รู้สึกตัว และในวันที่ 31 มีนาคม ค.ศ.1945 เขาได้เสียชีวิตลงด้วยไข้ไทฟอยด์วันที่ 30 มีนาคม ค.ศ.1945 เป็นวันที่เขาไม่รู้สึกตัวและเป็นสัญญาณถึงสงครามได้สิ้นสุดลงสำหรับเขา
นอกจากนี้แฟรงเกิ้ลได้ยกตัวอย่างการค้นพบความหมายผ่านคุณค่าเชิงทัศนคติจากการเผชิญโชคชะตาที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ เช่น การสูญเสียบุคคลที่รัก แฟรงเกิ้ลเล่าว่า
ครั้งหนึ่งมีแพทย์เวชปฏิบัติสูงอายุท่านหนึ่ง มาปรึกษาผมด้วยอาการซึมเศร้าอย่างรุนแรงเขาไม่สามารถรับภาวะของการสูญเสียภรรยา ที่เสียชีวิตลงเมื่อราว 2 ปีก่อนได้ เขารักภรรยาของเขามาก ขณะนั้นผมไม่แน่นใจว่าจะสามารถช่วยเขาได้หรือไม่ ผมไม่แน่ใจว่าควรจะให้คำแนะนำอย่างไรแก่เขา ผมตัดสินใจที่จะไม่บอกสิ่งต่างๆแก่เขา หากผมเผชิญหน้ากับเขาด้วยคำถามผมถามเขาว่า “ท่านครับ อะไรจะเกิดขึ้นกับท่าน หากว่าท่านเป็นผู้ที่เสียชีวิตก่อน และภรรยาองท่านต้องอยู่คนเดียว” เขาตอบว่า “โอ..สำหรับเธอแล้ว สิ่งนี้จะรบกวนเธอมาก เธอจะได้ความทุกข์ทรมานไม่น้อยกว่าฉันเลยทีเดียว” ผมพูดกับเขาว่า “ท่านครับ ท่านเห็นความทุกข์ทรมานมากมายที่จะเกิดขึ้นกับเธอ และท่านก็เป็นผู้ที่รับภาระความเจ็บปวดนี้เพื่อเธอ ตอนนี้ท่านเป็นคนที่มีชีวิตอยู่ และได้รับความเศร้าโศกแทนเธอ” แน่นอน ที่สุดแล้วผมไม่อาจเปลี่ยนโชคชะตาของเขาได้ ผมไม่อาจชุบชีวิตภรรยาเขาได้ แต่อย่างน้อยที่สุดเขาก็ได้เปลี่ยนทัศนะต่อโชคชะตาของเขา เขาเห็นความหมายของความเจ็บปวดที่ได้รับ เป็นความหมายของการเสียสละ แฟรงเกิ้ลกล่าวถึงคุณค่าเชิงทัศนคติ เป็นคุณค่าที่บุคคลรับรู้ผ่านการยืนหยัดต่อโชคชะตาที่เขาเปลี่ยนแปลงมันไม่ได้ในรูปของการเสียสละ หรือ การมีความหวัง เป็นต้น
ผู้ที่สนใจสามารถหาอ่านเพิ่มเติมได้จาก วรรณวิสาข์ ไชยโย. (2544). ความหมายของชีวิตในทฤษฎีนัยบำบัด. วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
